میباشد که ضمن کارکرد دینی و مذهبی و معنوی همواره از نقش اجتماعی سیاسی نیز بر‌خوردار بوده است.
مداقه نقش دینی و اجتماعی مسجد موجب گردیده است که معماران و برخی دیگر از هنرمندان در همگی فرصت‌های تاریخی کوشش خود را در نحوه خوی فضایی مناسب و سزاوار برای نیایش صرف کنند. به همین جهت می باشد که مساجد هر فرصت را می‌قدرت نمونه اعلای معماری و هنر آن عصر به شمار آورد. تقدیس مساجد را می‌اقتدار مهم‌ترین استدلال نگهداری و بقای ساختمان مسجد‌های تاریخی دانست.
ایرانیان بعداز قصد به اسلام فرهنگ وتمدن مقدس اسلام را بافرهنگ غنی ایرانی عجین کردند و این دربرگیرنده تمامی قضیه‌ها و مثلا معماری میباشد. همان‌طور که گفته شد صرفا یک‌سری نمونه مسجد در جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که به سبک اولین مسجد اسلامی که به دست فرستاده اسلام(ص) تشکیل‌شده، بنا گردیده‌است و بعد از آن معماری جمهوری اسلامی ایران در مسیری شروع به حرکت کرد که زاییده آن جنبش امروزه در هر مکان ایران به طور بناهای گسترده و زیبای مسجد خود‌نمایی میکند.
جغرافیای ورامین:
شهرستان ورامین در جلگه صاف نتیجه ها خیز واقع شده و محدود هست از جنوب به دریاچه نمک و از مغرب به حسن‌آباد قم و از شمال به دامنه‌های جنوبی کوه البرز و از مشرق به گرمسار (خوار کهن). ستایش الله مستوفی قزوینی در کتاب نزهة القلوب درباره ورامین و مردم آن می‌نویسد: «ورامین در ما قبل دیهی بوده و فعلا قصبه شده و دارالملک آن تومان گشته طولش جزیره ها خالدات عزکه (۷۷ رتبه و ۲۵ دقیقه) و عرض از خط استوانه… (۳۵ درجه و ۲۹ دقیقه) در آب و هوا خوشتر از ری است .و در محصول پنبه و غله و میوه‌ها مانند آن، اهل آنجا شیعه اثنی عشریند…)
بافت قدیمی و قدیمی این شهر تا حد زیادی از در میان رفته.
پیشینه تاریخی شهر ورامین:
چشمه علی ری که در سال ۱۹۳۴ میلادی بر طبق ۱۳۱۳ شمسی بوسیله پزشک اریک اسمیت صورت گرفت، هم اطلاعات بسیار مفیدی در چنگ محققین گذاشت و هم آرم اعطا کرد که حفاری دهها متر در شعیب بخشی از تپه «قیطریه» و با تپه جنوبی «حیذر» که عبارت بود، از اسکلت‌های یک پهلو و با پا‌های جمع شده و ظرف سفالین خاکستری و سیاه توام با لوازم آرایشی زنانه، مثل سنجاق و سوزن و دستبند و زینت آلاتی چون گوشواره، گردنبند سنگی و سورمه‌دان و مقایسه سفال خاکستری آن با اثرها مکشوفه از پیشوای ورامین و کهریزک ری و اثرها به دست آمده از داخل قبور دیرین‌ترین قرار‌گاه بشری که شناخته شده (یعنی سیلک کاشان) حاکی از آن میباشد که سرزمین ورامین هزاران سال قبل بستر فرهنگ و تمدن نفیس ما بوده میباشد و مسیر فرهنگ و هنر هم محلی شمیرانات و مردم ورامین که عضوی از پیکر ری به شمار می‌رفتند در یک خط بوده میباشد. (مرز و بوم‌ها) کلاویخو سفیر دربار کاستین که از کشور‌ایران دیدن کرده بود درباره شهر ورامین نوشته میباشد: «ورامین شهر بزرگی است که بخش اعظمش خالی از سکنه شده، این شهر بسیار کلان میباشد، برگردا‌گرد آن هیچ دیواری نیست. این شهر در محوطه‌ای واقع می باشد، این مقر آن گرانقدر تاتار یعنی داماد تیمور بود. (شهر‌های کشور‌ایران)
در قرن‌های ۵ و ۶ هجری، ورامین آباد‌ترین، مجال حیات خود را می‌گذرانده. علاوه بر آن تعدادی از روستا‌های محل حفظ اسب‌ها و مادیان‌های ایلچی پاد شاه بود و پرسنل آن از وفاداران به خانواده سلطنت و شخص محمد علی پاد شاه بودند.
تاریخچه مسجد جامع ورامین:
بنای مسجد جامع ورامین در طول سلطنت پادشاه محمد خدا‌بنده شروع میگردد. در این مکان قسمتی از سفرنامه مادام دیولافوا را که در هنگام بازدید از ورامین در عهد و پیمان ناصر‌الدین سلطان قاجار به رشته تحریر کشیده شد‌ه‌است را نقل می‌کنیم:
«… باری پس از چهار ساعت راهپیمایی و پایمال کردن جنس مزارع و شنیدن نا‌ملایمات از زارعین بام مخروطی شکل و گنبد مینای مسجدی که میان مزارع راز بر‌آورده بود از به دور پدیدار و آشکار شد. این دهکده ورامین است. کمی آنگاه به آنجا می‌رسیدیم و فی مابین باغ‌ها که دیوارهای گلی داشتند. داخل شدیم. درین باغ‌ها درختان میوه از قبیل گیلاس و رنگ زرد‌آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهی تشکیل می‌دادند. خوشبختانه نظر به پیشنهاد‌ای که دکتر تولوزان به کدخدا نوشته بود ما توانستیم در خانه او فرود آییم. پس از تعارفات معموله و کمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار خوب و با‌شکوه بوده البته موقتی ویرانه‌ای بیش نیست. مومنین هم از خوف فرود وارد شدن طاق برای عبادت به آنجا نمی‌مراحل.
و براین اساس سیاحت آن مانعی ندارد و هر کس قادر است آزادانه و فارغ از گونه های به تماشای این خرابه بپردازد.
نر و معماری در مسجد جامع ورامین:
مدخل مسجد دروازه‌ای ورودی میباشد که تشکیل ایوان را میدهد که سرتاسر ضلع شمالی مسجد است و صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل است میانه آن حوضی میباشد که شبیه حوض‌های میانه قلعه‌های مسکونی و رباط‌‌ها میباشد.
ایوان شبستان بلند و زیبای مسجد جامع دارای کتیبه‌هایی باارزش می باشد کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در گوشه کتیبه‌های کوفی آن از نمونه‌های بهتر کتیبه‌های گچبری این بعد از ظهر می باشد. اشکال طرح‌های اسلیمی و خط‌های عربی، کوفی و فارسی را دارا میباشد.
مادام دیولافوا در سفر نامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع خیال کرده است. این مسجد دارای چند کتیبه جالب میباشد اولین کتیبه در سر در صحن مسجد واقع شد‌ه‌است. این کتیبه کاشیکاری بوده. کتیبه راز در حرم یا شبستان مهم مسجد «یا ایها الذین امنو اذا نودی…» کتیبه بالای محراب و به دور تا به دور مقبره «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض…» کتیبه‌های بالای رمز در ورودی از بقعه به شبستان‌های شرقی و غربی …
ولی کاشیکاری مسجد در قسمت‌های زیر به چشم می‌خورد.
در نصیب رمز اصولا مسجد، در زیر قوس اساسی رمز در مسجد، همچنین دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و مرکز آن ادامه پیدا کرده و در راز در بقعه نیز تحت قوس نیم گنبد کاشیکاری از اساس قوس تا مرکز آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر مهم مسجد وجود دارد.
بالای محراب، تا گوشوارها هیچ کاشیکاری وجود ندارد. در قسمت پایین بقعه در کتیبه ۳ در ورودی به شبستان‌های شرقی و غربی که تا قبل از این در ارتباط آن ها صحبت کردیم نیز کاشیکاری زیبایی عرض اندام میکند.
شگرف‌ترین گچبری‌های این مسجد در ابتدا و دور و بر محراب مسجد وجود دارااست. این گچبری‌ها با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به طور برجسته و تماما زیبایی ساخت شده‌اند ابهام این طرح‌ها به قدری میباشد که بشر به راحتی نمی‌تواند اعتقادوباور کند که قدرت دست یک هنرمند تولیدکننده آن بوده است.
اکنون به دور ساختمان دیواری کشیده شده که نقش حفاظ را به عهده دارد ولی در گذشته این حصار وجود نداشته هست. پس از گذشتن از این در دو نحوه برای ورود به صحن مسجد وجود دارااست. یکی حیاط شمالی و یا همان سردر ایوان شمالی مسجد که طی دهلیزی به صحن میرسد. دیگر از طریق تراس شرقی که در میانه این ضلع دارای دری رو به همان سمت (مشرق) می باشد. صحن مربع شکل مسجد مانند یک فضای تقسیم شغل میکند به نحوی که فردی که وارد صحن میگردد بعداز وضو ساختن در حوض اواسط صحن می تواند محل نشستن خود را در هر کدام از چهار ایوان انتخاب کند. پایه طولی مسجد جامع ورامین هم خوانی بر عکس مسیر خیابانی به همین نام میباشد که به میدان سابق شهر منتهی میگردد. در کنار این میدان که همگان قدمت آن را تصدیق می‌کنندشماره تلفن مسجد نصرت مشهد برج علاالدوله با قدمت هشتصد ساله خود نمایی میکند. در انتهای خیابان، نگاه ما به سردر و گنبد مسجد گره می خورد و ابهت مسجد حواس انسان را معطوف به خود می‌سازد تا جایی که هنگام قدم زدن درین خیابان به سمت مسجد تا چند لحظه ای فرد از گوشه و کنار خود غافل میگردد و در حالتی که هشدار بوق اتومبیلی به صدا در نیاید چه بسا که اتفاقی برای آدم شکل دهد. اینکه این مسجد دقیقا در شالوده طولی این معبر واقع شده قطعا اتفاقی نبوده است. به دلیل اینکه ورامین بر یک دشت هموار واقع میباشد در قبلی که ارتفاع ساختمانها خیلی کمتر بوده گنبد مسجد جامع راهنمای رزرو مسجد نصرت مشهد نه برای مسافرانی بود که به سوی این شهر می‌آمدند.
حیاط‌های شرقی و غربی دارای پنجره‌هایی هستندآدرس مسجد نصرت مشهد و باز آنچنان که در شرح جغرافیای ورامین آوردیم بادهای این حوزه از شرق به غرب و یا عکس آن می‌وزند. با تمرکز به اینکه سرعت وزش این بادها، جز در مواردی خاص از حالتی معدل و نسیم گونه بیشتر نمیشود این پنجره‌ها عمود بر جهت وزش باد ساخت شده اند. بعدها مناسب این پنجره‌ها و طاق‌های بلند تراس منجر میگردد هوا به راحتی از بیرون بوسیله پنجره‌ها به درون هدایت شده و پس از تماس باکف تراس که فرشی از آجر می باشد و در سایه خنک تراس قرار گرفته، گرمای خود به کف داده و خنک میشود و در فضای مسجد آغاز به گردش میکند. این فعالیت از باطن صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار می گرددمسجد نصرت مشهد و کلیه حیاط‌ها دارای هوای خنک و جدید میباشند.
کلاً به این دلیل‌که مساجد جامع فقط در روز آیتم استعمال بوده اند، آن هم در روشنترین زمان روز، بیشترین به کارگیری از روشنایی طبیعی در آنها به فعالیت رفته گردیده‌است. در ایوان‌های شرقی و غربی پنجره‌هایی وجود دارااست. ۱۱ پنجره در ایوان غربی و ۱۰ پنجره در ایوان شرقی مسجد تعبیه شده هست.
به عنوان مثال مصالح به عمل رفته در ساختمان مسجد جامع ورامین، آجر و ملات و ساروج است:
آجر: آجر از مصالح گرانبها عصر مغول و تیموری بوده است. این نوع آجرها از گل رس معمولی تهیه می‌شده‌اند و نکته حایز اهمیت استعمال از مصالح محلی در این بعدازظهر و در مسجد جامع ورامین میباشد. بعدها این آجرها cm5/4 در ۲۲ در ۲۲ می باشد.
ملات ساروج: ساروج ملاتی میباشد کندگیر و تشکیل شده از ۱۰ پیمانه گرد آهک شکفته + هفت پیمانه خاکستر الکی + یک پیمانه خاک رس + یک پیمانه ماسه بادی + سه تا پنج کیلوگرم لویی (در هر مترمکعب ملات ساروج) + آب.
با ورز دادن و کوبیدن مخلوط ساخته می‌شد. مخلوط کردن لویی (گل جگن) برای آن بود که ملات پس از به مصرف رسیدن، هنگام تهیه کردن توده نشود و نترکد.
در بخش ها متعدد بعضی از مواد که نقش تقویت کننده را ایفا می‌کنند با دقت به دسترسی آن، به آن ملات اضافه و بعضا از مواد کمیاب از آن حذف می‌شد‌ه‌است. در ملات ساروج مسجد جامع از وجود شیره انگور و تخم طیوران حرف به در بین آمده میباشد. حال آنکه در قرن هشتم، ورامین دارای باغ‌های انگور فراوان بوده که این کالا را به راحتی در چنگ معماری قرار داده میباشد. همچنین تنظیم هزاران تخم پرنده از پرنده ها مهاجری که در اطراف کویر سیاه کوه و مسیر رودخانه شور نجف آباد و دیر کویر تا قصر بهرام وجود داشته اند. فعالیت مشکلی نبوده میباشد.
[ بازدید : 9 ]